मका पिकावरील किड नियंत्रण: सविस्तर माहिती

नमस्कार शेतकरी बंधू व भगिनींनो! आज आपण बोलणार आहोत मका पिकावरील किड नियंत्रण बद्दल. कारण महाराष्ट्रात मका हे एक महत्त्वाचे पीक असून त्याला तृणधान्यांची राणी म्हणूनही ओळखले जाते. आणि मका पिकाचा वापर अन्नधान्य, पशुखाद्य, पोल्ट्रीखाद्य आणि अनेक कामात व खाद्यपदार्थांसाठी केला जातो. शेतकरी मित्रांनो पण या मका पिकाला अनेक किडींचा त्रास सतावतो ज्यामुळे 30 ते 40 टक्के उत्पादन कमी होऊ शकते. मका पिकावरील किड नियंत्रण म्हणून आज आम्ही या बद्दल कीड नियंत्रण साठी माहिती देऊ चला तर मग या किडींबद्दल आणि त्यांच्या नियंत्रणाच्या योग्य पद्धतींबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.​

मका पिकावरील प्रमुख किडी

शेतकरी मित्रांनो मका पिकावरील किड नियंत्रण मका पिकावर उगवणीपासून ते काढणीपर्यंत अनेक प्रकारचे किडींचा प्रादुर्भाव होतो. यापैकी काही प्रमुख किडी खालीलप्रमाणे आहेत:

1. अमेरिकन लष्करी अळी ( मका पिकावरील किड नियंत्रण )

मका पिकावरील किड नियंत्रण सध्या अमेरिकन लष्करी अळी ही मका शेतकऱ्यांची सर्वात मोठी चिंता बनलेली आहे. सध्या च्या माहिती आधारे ही अळी महाराष्ट्रात सप्टेंबर 2018 मध्ये सर्वप्रथम सोलापूर जिल्ह्यातील तांदुळवाडी येथे या किडीची नोंद झाली होती. त्यानंतर पूर्ण महाराष्ट्रभर या किडीचा प्रादुर्भाव पसरला आहे.​ आणि शेतकरी या अमेरिकन लष्करी अळी मुळे त्रस्त झाले आहे. ही अळी मका पिका साठी खूप घातक अळी आहे. मका पिकावरील किड नियंत्रण यावर योग्य ती फवारणी करून लवकरात लवकर नियंत्रण करायला पाहिजे. शेतकरी मित्रांनो आपण थोडक्यात अमेरिकन लष्करी अळी बद्दल माहिती बघू.

किडीची ओळख आणि जीवनचक्र: मका पिकावरील किड नियंत्रण

शेतकरी मित्रांनो अमेरिकन लष्करी अळी या किडीची मादी एका वेळी सरासरी 1500 ते 2000 अंडी देऊ शकते. अमेरिकन लष्करी अळी ही कीड बहुभक्षी असून 80 पेक्षा जास्त वनस्पतींवर उपजीविका साधू शकते. मका पिकावरील किड नियंत्रण किडीचे पतंग एका रात्रीत 100 ते 200 किलोमीटर पर्यंत प्रवास करू शकतात. नावाप्रमाणेच ही कीड लष्कराप्रमाणे झुंडीने पिकावर हल्ला करते.​ या अळीच्या शरीरावर काही विशिष्ट चिन्हे आहेत ज्यामुळे तिची ओळख करता येते. अळीच्या तोंडावर पांढऱ्या रंगाचा उलटा वाय (Y) आकाराचे चिन्ह दिसते आणि समोरील आठव्या व मागून दुसऱ्या शरीर वलयावर हल्क्या रंगाचे चार चौकोनी ठिपके दिसतात.​

नुकसानीचा प्रकार: मका पिकावरील किड नियंत्रण

आपण बघत आहोत सुरवातीला अंडयातून बाहेर आलेल्या अळ्या पानांचा पापुद्रा खातात. मका पिकावरील किड नियंत्रण त्यामुळे पानांना पांढरे चट्टे पडतात. व अळी दुसऱ्या ते तिसऱ्या अवस्थेतील अळ्या पानांना छिद्रे करतात. शेतकऱ्यांनी लक्षात घ्यावे की कालांतराने या अळ्या पोंग्यात जाऊन छिद्रे करतात. शेतकरी बंधुनो अळी ही जुनी पाने पर्णहीन होऊन पानांच्या शिरा व झाडाचे मुख्य खोड शिल्लक राहते. आणि कालांतराने अळी कणसाच्या बाजूने आवरणाला छिद्र करून दाणे खाते. या किडीमुळे मका पिकाचे 5 ते 90 टक्क्यांपर्यंत नुकसान होऊ शकते.​ म्हणून या अळी चा नायनाट लावणे खूप गरजेचे आहे.

1. खोडकीड (Stem Borer)

शेतकरी बंधुनो ही खोडकीड ही मका पिकावरील आणखी एक महत्त्वाची कीड आहे.मका पिकावरील किड नियंत्रण या किडीचे वैशिष्ट्य म्हणजे अळीच्या पाठीवर काळ्या ठिपक्यांचे पट्टे असून डोके गडद रंगाचे असते. आणि पूर्ण वाढ झालेली अळी 2.2 सेंटीमीटर लांब धुरकट करड्या रंगाची असून डोके काळे असते.​

नुकसान: मका पिकावरील किड नियंत्रण

शेतकरी मित्रांनो मका पिकावरील किड नियंत्रण ही कीड मादी पतंग पानांच्या खालच्या बाजूला 2 ते 3 रांगेत चपट्या आकाराची 300 अंडी देते. अळी पानांना समान रेषेत छिद्र करून खोडाच्या आतील भाग पोखरते. त्यामुळे पोंगा पूर्ण वाळतो. पिकाची रोपावस्था किडीला बळी पडणारी आहे. मका पिकाची उगवण झाल्यावर जवळपास चौथ्या आठवड्यानंतर किडीचा प्रादुर्भाव सुरू होतो. भारतात या किडीमुळे 26% ते 80% पर्यंत उत्पादन घट नोंदवली गेली आहे.​ म्हणून यावर योग्य ते फवारणी करून या कीड ला नियत्रण करणे गरजेचे आहे.

2. कणसे पोखरणारी अळी (Corn Earworm)

मका पिकावरील किड नियंत्रण या किडीस बळी पडणारी पिकाची अवस्था म्हणजे केसर अवस्था होय. या किडीचे पतंग मध्यम आकाराचे मळकट पिवळे करड्या रंगाचे असतात. या किडीची अळी हिरव्या असून 38 ते 50 मिलीमीटर लांब असते. अळ्या कणसातील दाण्यांवर उपजीविका साधतात त्यामुळे उत्पादनावर थेट परिणाम होतो.​

3. मावा (Aphids)

मावा ही एक रसशोषक कीड असून पानाच्या खालच्या बाजूला राहून पानातील रस शोषण करते. मका पिकावरील किड नियंत्रण त्यामुळे पाने सुकतात, पिवळी पडतात व कडा वाळून पानाचा ड्रोन सारखा आकार होतो. माव्याच्या शरीरातून चिकट द्रव पानावर सोडला जातो त्यामुळे काळी कॅप्नोडीयम बुरशी वाढून पाने काळी होतात. प्रकाश संश्लेषण क्रिया मंदावते आणि एकंदरीत झाड पिवळे पडून सुकायला लागते. माव्यामुळे साधारणतः 40-50% नुकसान होते.​

4. गुलाबी अळी (Pink Borer)

पिकाच्या सर्वच अवस्थेत गुलाबी अळीचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. ही अळी गुलाबी रंगाची असून डोके तपकिरी रंगाचे असते. सुरुवातीला अळी पानांवर लांब निमुळते छिद्र पाडते. मका पिकावरील किड नियंत्रण कणीस भरण्याच्या अवस्थेत कणसातील दाणे खाते.​

मका पिकावरील किड नियंत्रण ही कीड घरमाशीसारखी पण आकाराने लहान असते. तिची लांबी 5 मिलीमीटर असून रंग गडद असतो. मादी माशी 15 ते 25 अंडी कोवळ्या पानांखाली किंवा खोडाच्या तळाशी घालते. सुरुवातीला अळी पिकाची कोवळी पालवी खाते व हळूहळू पोंग्यात शिरून पोंगेमर होते. प्रादुर्भावग्रस्त रोपांना बुंध्यापासून नवीन फुट येते व किडीला बळी पडते.​

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (Integrated Pest Management)

मका पिकावरील किड नियंत्रण करण्यासाठी एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (IPM) पद्धती अत्यंत प्रभावी आहे. या पद्धतीमध्ये प्रतिबंधात्मक उपाय, जैविक नियंत्रण आणि गरज पडल्यास रासायनिक किटकनाशकांचा समावेश होतो. भारतात केलेल्या संशोधनात असे आढळून आले की IPM पद्धतीचा अवलंब केल्याने उत्पादनात 17.49% ते 24.87% वाढ होऊ शकते.​

प्रतिबंधात्मक उपाययोजना

1. खोल नांगरणी:

मका पिकावरील किड नियंत्रण किडग्रस्त पिकाच्या शेतात खोल नांगरणी करावी. उन्हाळ्यात जमिनीची खोल नांगरणी केल्याने जमिनीत राहणारे अळी आणि कोष उष्णतेने नष्ट होतात.​

2. आंतरपीक:

तूर, मूग व उडीद ही कडधान्य आंतरपीक म्हणून घ्यावीत. मका पिकात 4 ओळी मका व 1 ओळ चवळी असे आंतरपीक केल्यास खोडकिडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो. मका पिकाभोवती चवळीची लागवड केल्यास बाहेरून येणारा मावा त्यावर स्थिरावतो. नेपियर गवताच्या तीन ओळी शेताच्या सभोवती लावल्याने खोडकिडीचा प्रादुर्भाव 80% पर्यंत कमी होतो.​

3. शेतस्वच्छता:

पिकांचे व इतर पर्यायी कीड वाढणाऱ्या झाडांचे अवशेष नष्ट करावेत. सुप्तावस्थेत अळी असलेले खोड छाटावे. प्रादुर्भावग्रस्त शेतातील चारा हंगामापूर्वीच जनावरांना खाऊ घालावा. शेत व बांध नेहमी स्वच्छ ठेवावेत.​

4. लवकर व एकत्रित पेरणी:

लवकर पक्व होणाऱ्या वाणाची निवड करून लवकर पेरणी करावी व याचा गावपातळीवर अवलंब करावा. जेणेकरून किडीला सतत खाद्य उपलब्धता होणार नाही व किडीची साखळी तोडण्यास मदत होईल.​

5. प्रतिकारक्षम वाणांची निवड:

किडीस प्रतिकारक्षम वाणांची निवड करावी. विविध संशोधन संस्थांनी किडप्रतिकारक मका वाणांचा विकास केला आहे.​

यांत्रिक व भौतिक नियंत्रण

1. सापळे:

• प्रकाश सापळे: किडीच्या पतंगाला आकर्षित करून मारण्यासाठी हेक्टरी 2 प्रकाश सापळ्यांचा वापर करावा. प्रकाश सापळे एकरी 1 या दराने लावावेत.​
• कामगंध सापळे (Pheromone Traps): पतंग अडकण्यासाठी हेक्टरी 15 कामगंध सापळे लावावेत. हेलिकोव्हर्पा सेक्स फेरोमोन सापळे हेक्टरी 12 या दराने लावावेत. संशोधनात असे आढळले की फेरोमोन सापळ्यांचा वापर केल्याने पतंगांची संख्या लक्षणीय रीतीने कमी होते.​
• पिवळे चिकट सापळे: पिकात पिवळे चिकट सापळे 10 नग प्रति एकरी लावावेत. पांढरी माशी, मावा आणि तुडतुडे पिवळ्या रंगाकडे आकर्षित होतात.​
• निळे चिकट सापळे: निळे चिकट सापळे 10 नग प्रति एकरी लावावेत कारण थ्रिप्स निळ्या रंगाकडे आकर्षित होतात.​
• फिशमील सापळे: पिकाच्या उगवणीपासून 50 दिवसांपर्यंत फिशमील सापळे प्रति हेक्टरी 1-2 प्रमाणात लावावेत.​

2. पक्षी थांबे:

इंग्रजी (T) आकाराचे एकरी 10 पक्षी थांबे लावावे. यामुळे पक्षी शेतात येऊन किडी खातात.​

3. हस्तचलित नियंत्रण:

मक्याच्या पानावर दिसणारे अंडीपुंज व अळ्या हाताने वेचून रॉकेल मिश्रित पाण्यामध्ये टाकून नष्ट कराव्यात. किडीचा प्रादुर्भाव दिसून येताच पोंग्यामध्ये वाळू टाकावी. त्यामुळे झाडाचा वाढीचा भाग खाण्यापासून परावृत्त करता येईल व शेंडा तुटणार नाही.​

जैविक नियंत्रण

जैविक नियंत्रण हे पर्यावरणास अनुकूल असून दीर्घकालीन कीड व्यवस्थापनासाठी उत्तम आहे.​

1. परोपजीवी किटके:

• ट्रायकोग्रामा (Trichogramma): अंडयावर उपजीविका करणाऱ्या ट्रायकोग्रामा परोपजीवी किटकाची हेक्टरी 50,000 अंडी 10 दिवसाच्या अंतराने शेतात 3 वेळा सोडावीत. ट्रायकोग्रामा चिलोनिस या परोपजीवी मित्र किटकाची 8 ट्रायको कार्ड प्रति हेक्टर मका उगवणीनंतर 11 आणि 24 व्या दिवशी पानांखाली लावावेत.​
• टेलेनोमस रेमस: या परोपजीवी किटकांची एकरी 50 हजार अंडी शेतात सोडावीत.​

2. परभक्षी किटके:

• क्रायसोपर्ला (Lacewings): माव्याच्या नियंत्रणासाठी क्रायसोपर्ला हेक्टरी 50,000 अंडी शेतात सोडाव्यात.​
• लेडी बर्ड बीटल: लेडी बर्ड बीटलच्या 1500 अळ्या शेतात सोडाव्यात. या किटके मावा, थ्रिप्स आणि इतर लहान किडी खातात.​

3. बुरशीजन्य किटकनाशके:

• मेटारायझियम अॅनिसोपली (Metarhizium anisopliae): 75 ग्रॅम प्रति पंप याप्रमाणे किडग्रस्त शेतात फवारणी करावी. किंवा 5 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यातून फवारणी करावी. संशोधनात असे आढळून आले की मेटारायझियमने 58.53% पर्यंत अळींची संख्या कमी केली.​
• नोमुरीया रीलाय (Nomuraea rileyi): या बुरशीजन्य किटकनाशकाची 2 ते 3 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यातून फवारणी करावी.​
• ब्युवेरिया बॅसियाना (Beauveria bassiana): 50 मिली प्रति 500 मिली पाण्यात मिसळून फवारावे. हे किटक खाणारे बुरशी आहे जे किडीला संक्रमित करून मारते.​
• व्हर्टिसिलियम लेकॅनी (Verticillium lecanii): 50 मिली प्रति 500 मिली किंवा 5 ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यातून फवारणी करावी.​

4. बॅक्टेरियल किटकनाशके:

• बॅसिलस थुरिंजेन्सिस (Bacillus thuringiensis – Bt): बीटी कुरस्तकी याचा वापर अत्यंत प्रभावी आहे. संशोधनात असे आढळून आले की बीटीने 63.95% पर्यंत अळींची संख्या कमी केली.​
• NPV (Nuclear Polyhedrosis Virus): एचएनपीव्ही 250 एलई तसेच ट्रायकोडर्मा चिलोनिस परोपजीवी अंडी असलेले 8 कार्ड प्रति हेक्टरी शेतात लावावेत. NPV 1.5 x 10^12 POB सोबत 2.5 किलो क्रूड शुगर आणि 250 ग्रॅम कापूस बियाणे पावडर मिसळून कणसांवर फवारावे.​

5. वनस्पती अर्क:

• निंबोळी अर्क (Neem Extract): अळीच्या वाढीच्या लवकरच्या अवस्थांमध्ये निमअर्क 1500 पीपीएम किंवा निंबोळी अर्क 5% यांची 5 मिली प्रति लिटर पाणी याप्रमाणे फवारणी करावी. उगवणीनंतर 15 दिवसांनी निंबोळी अर्क 5% ची फवारणी करावी. नीम ऑइल 10,000 पीपीएम 25 मिली प्रति 250 मिली पाण्यात फवारावे.​

रासायनिक नियंत्रण: मका पिकावरील किड नियंत्रण

रासायनिक किटकनाशकांचा वापर शेवटचा पर्याय म्हणून आणि आर्थिक नुकसान पातळी ओलांडल्यानंतरच करावा. आर्थिक नुकसान पातळी म्हणजे 10% पानांवर गोल छिद्र किंवा 5% पोंगेमर.​

• नुकसानीचे प्रमाण 10 टक्के पेक्षा जास्त असल्यास स्पीनेटोरम 11.7% एससी 5 मिली किंवा इमामेक्टीन बेन्झोएट 5% एसजी 4-5 ग्रॅम (8 ग्रॅम) प्रति 10 लिटर पाण्यात फवारणी करावी.​
• नुकसान जास्त आढळल्यास क्लोरॅन्ट्रानिलिप्रोल 18.5% एससी 4 मिली प्रति 10 लिटर पाण्यात फवारावे. क्लोरॅन्ट्रानिलिप्रोल अत्यंत प्रभावी आहे आणि दीर्घकाळ संरक्षण देते.​
• सायनट्रीनीलीप्रोल 19.8% + थायमिथॉक्झाम 19.8% एफएस 6 मिली प्रति किलो बियाण्यास बीजप्रक्रिया केल्यास पहिले 15-20 दिवस संरक्षण मिळते.​
• टेट्रानिलिप्रोल (Vayego 200 SC) 100 मिली प्रति एकरी किंवा स्पिनटोरम (Radiant) 80-100 मिली प्रति एकरी. हे महाग पण अत्यंत प्रभावी आहेत आणि 15-20 दिवस संरक्षण देतात.

खोडकिडीसाठी:

• किडीचा प्रादुर्भाव आर्थिक नुकसान पातळीपेक्षा जास्त दिसल्यास डायमिथोएट 30% ईसी 1-2 मिली 1 लिटर पाण्यातून फवारावे.​

माव्यासाठी:

• इमिडाक्लोप्रिड 200 एसएल 10 मिली प्रति 100 मिली किंवा 4 मिली प्रति लिटर.​
• थायमिथॉक्झाम 12.60% + लॅम्बडा सायहॅलोथ्रिन 9.5% झेडसी 3 मिली 10 लिटर पाण्यातून फवारणी करावी.​

विषारी आमिष:

अळीच्या शेवटच्या अवस्थेमध्ये किंवा दुसऱ्या फवारणीनंतर 10 किलो भाताचा कोंडा व 2 किलो गूळ, 2 ते 3 लिटर पाण्यात 24 तास आंबवून वापरण्याच्या अर्धा तास अगोदर थायोडिकार्ब 100 ग्रॅम मिसळून हे विषारी आमिष पिकाच्या पोंग्यामध्ये टाकावे.​

महत्त्वाचे सूचना:

• पिकाच्या शेवटच्या काळात किटकनाशकांचा वापर हितकारक नसल्याने जैविक किटकनाशके म्हणजे मेटारायझियम किंवा नोमोरीयाची फवारणी करावी.​
• मका चारापीक म्हणून घेत असल्यास कुठल्याही रासायनिक किटकनाशकाची फवारणी शिफारस केलेली नाही म्हणून शक्यतो टाळावी.​
• दुसरी फवारणी 15 दिवसांनी करावी.​
• फवारणी सकाळी किंवा संध्याकाळी करावी.​

विशेष टिप्स आणि शिफारसी: मका पिकावरील किड नियंत्रण

1. बीजप्रक्रिया:

पेरणीपूर्वी थायमिथॉक्झाम 10 ग्रॅम किंवा इमिडाक्लोप्रिड 10 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे याप्रमाणे बीजप्रक्रिया करावी. यामुळे सुरुवातीच्या 15-20 दिवसांपर्यंत किडीपासून संरक्षण मिळते.​

2. पीक फेरपालट:

पीक फेरपालट अत्यंत महत्त्वाची प्रतिबंधात्मक उपाय आहे. मका नंतर सोयाबीन, मूग किंवा इतर कडधान्ये घेतल्यास किडीचे जीवनचक्र मोडते.​

3. योग्य अंतर:

योग्य अंतरावर लागवड केल्यास हवा फिरण्यास मदत होते आणि किडरोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.​

4. नियमित तपासणी:

शेताची नियमित तपासणी करणे अत्यंत गरजेचे आहे. लवकर शोध लागल्यास नियंत्रण सोपे होते.​

5. आर्थिक परिणामकारकता:

IPM पद्धतीचा अवलंब केल्याने B:C गुणोत्तर 2.33 ते 2.74 पर्यंत मिळते. म्हणजेच प्रत्येक रुपयाच्या खर्चामागे 2.33 ते 2.74 रुपये उत्पन्न मिळते.​

निष्कर्ष

शेतकरी मित्रांनो मका पिकावरील किड नियंत्रण हे आव्हानात्मक असले तरी योग्य एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाने चांगले यश मिळवता येते. जर आपण सुरुवातीपासूनच प्रतिबंधात्मक उपाय घेतल्यास, जैविक नियंत्रणाचा योग्य वापर केल्यास आणि गरज पडल्यासच रासायनिक किटकनाशकांचा वापर केल्यास उत्पादनात लक्षणीय वाढ होऊ शकते. संशोधनात असे सिद्ध झाले आहे की IPM पद्धतीने केवळ उत्पादनच वाढत नाही तर पर्यावरण संरक्षण, मित्र किटकांचे संवर्धन आणि आर्थिक फायदाही होतो.​

शेतकरी बंधूंनो, मका पिकावरील किड नियंत्रण लक्षात ठेवा की रासायनिक किटकनाशकांचा अतिरेकी वापर टाळावा कारण यामुळे किडींमध्ये प्रतिकारशक्ती निर्माण होते आणि मित्र किटके देखील नष्ट होतात. नैसर्गिक आणि जैविक पद्धतींना प्राधान्य द्या. सरकारने विविध योजनांअंतर्गत जैविक किटकनाशके आणि IPM साहित्य उपलब्ध करून दिले आहे. त्याचा लाभ घ्या आणि टिकाऊ शेती करा.​

आपल्या मका पिकाचे योग्य व्यवस्थापन करून चांगले उत्पादन मिळवा आणि समृद्ध व्हा! जय जवान, जय किसान!

सूचना: किटकनाशकांचा वापर करताना लेबलवरील सूचना काळजीपूर्वक वाचाव्या. योग्य संरक्षक साधने वापराव्यात. स्थानिक कृषी सल्लागारांचा सल्ला घ्यावा.

माहिती कशी वाटली कमेन्ट मध्ये नक्की सांगा

अश्याच माहिती साठी AgroMarathi ला फॉलो करा

शेतकरी मित्रांना माहिती शेअर करायला विसरू नका